Արցախի վերադարձի իրավունքը մնում է անխոցելի ճշմարտություն
Երկու տարի անց Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի հիմնարար իրավունքների պաշտպանության հանձնախումբը նշում է իր երկամյա գործունեությունը, որը նվիրված է մեր ժողովրդի Վերադարձի Իրավունքի պաշտպանությանը։
2023 թվականի դեկտեմբերի 2-ին Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային ժողովը հիմնեց այս պատմական կարևորության հանձնախումբը՝ պաշտպանելու Արցախի ժողովրդի հիմնական իրավունքները, որոնցից ամենագլխավորը նրանց համախմբված վերադարձի իրավունքն է դեպի իրենց պատմական հայրենիքը։
Անխոցելի իրավական հիմքեր
Չնայած ահռելի մարտահրավերներին, ներառյալ Հայաստանի ներկա ղեկավարության անտարբերությունը, հանձնախումբը հասել է շոշափելի արդյունքների իրավական, քաղաքական և դիվանագիտական հարթակներում։ Հակառակ բոլոր տեսակի դժվարություններին, այն կարողացել է պահպանել Արցախի ժողովրդի քաղաքական ինքնությունը, իրավական պահանջատիրությունն ու հավաքական վերադարձի իրավունքը։
Լեռնային Ղարաբաղը երբեք չի եղել անկախ Ադրբեջանի պետության մաս։ Նրա հայկական ինքնությունը և ինքնավար քաղաքական կառույցները դարերով նախորդել են ժամանակակից Ադրբեջանին։ 1991 թվականի դեկտեմբերի 10-ին բնակչությունը ճնշող մեծամասնությամբ քվեարկեց անկախության օգտին՝ իրականացնելով իրավական ակտ, որը հիմնված էր խորհրդային սահմանադրական նորմերի վրա։
Միջազգային ճանաչում և աջակցություն
Անցած երկու տարիների ընթացքում հանձնախմբի հիմնական գործընկերներն ու աջակիցները եղել են Christian Solidarity International (CSI) կազմակերպությունը, աշխարհի տարբեր երկրներում գործող Հայ դատի հանձնախմբերը, ինչպես նաև մի շարք հայկական և օտարերկրյա կազմակերպություններ ու անհատներ Հայաստանից և սփյուռքից։
2023 թվականի նոյեմբերի 17-ին Արդարադատության միջազգային դատարանը պարտավորեցրեց Ադրբեջանին ապահովել տեղահանված բոլոր հայերի "անվտանգ, անարգել և արագ վերադարձը"։ Այս վճիռը մնում է իրավաբանորեն պարտադիր և դարձել է Հանձնախմբի աշխատանքի անկյունաքարը։
Խոշոր ժողովրդավարական ինստիտուտները բազմիցս հաստատել են վերադարձի իրավունքը։ Եվրոպական խորհրդարանի բանաձևերը կոչ էին անում երկխոսություն սկսել Ադրբեջանի և Լեռնային Ղարաբաղի ներկայացուցիչների միջև։ Ֆրանսիայի և Բելգիայի խորհրդարանները ընդունեցին բանաձևեր՝ ուղղակիորեն հաստատելով վերադարձի իրավունքը։
Շվեյցարական խաղաղության ֆորումը
Շվեյցարիայի խորհրդարանի երկու պալատներն էլ հաստատեցին միջնորդությունը, որը պարտավորեցնում է Շվեյցարիային հյուրընկալել Լեռնային Ղարաբաղի հարցով Խաղաղության ֆորում՝ միջազգային վերահսկողությամբ անվտանգ վերադարձի շուրջ բանակցելու համար։ Շվեյցարական այս նախաձեռնությունը հատկապես կարևոր է, քանի որ այն խորհրդանշական հայտարարության փոխարեն սահմանում է ինստիտուցիոնալ գործընթաց։
Ադրբեջանական ռևիզիոնիզմի դեմ պայքար
2023 թվականի տեղահանումը տարերային իրադարձություն չէր, այլ տասնամսյա շրջափակման արդյունք, որը նախատեսված էր բնակչությանը սովի մատնելու համար։ Հանձնախումբը հետևողականորեն մարտահրավեր է նետել Ադրբեջանի այն պնդմանը, թե հայերը "հեռացել են կամավոր", հերքել է "վերաինտեգրման ծրագրի" մասին ապակողմնորոշիչ պնդումները։
Երևանից կամ Բաքվից հնչող ոչ մի հայտարարություն չի կարող մարել իրավական, պատմական և բարոյական ճշմարտությունը, որ Լեռնային Ղարաբաղը հայկական է, և նրա ժողովուրդն ունի անվտանգ, հավաքական և արժանապատիվ վերադարձի իրավունք։
Ապագայի հեռանկարները
Հիմքերը դրված են։ Միջազգային իրավունքը հստակ է, խորհրդարանական բանաձևերը կուտակվում են, շվեյցարական բանակցային հարթակը պատրաստ է։ Հենց Հայաստանը ունենա նոր ղեկավարություն՝ ունակ ձևակերպելու ազգային շահերը կապակցվածությամբ և համոզվածությամբ, Լեռնային Ղարաբաղի տեղահանված բնակչության վերադարձը "անիրատեսականից" կվերածվի գործնականի։